Van mobilisatie tot bevrijding: WO2 in het Rivierenland
Deze tijdlijn neemt je mee door de donkere jaren van de Tweede Wereldoorlog in het Rivierenland. Het verhaal begint in 1933 wanneer Adolf Hitler aan de macht komt in Duitsland. Hij speelt in op het ongenoegen onder het Duitse volk over het verlies van de Eerste Wereldoorlog en de economisch crisis. Daarbij krijgen met name Joden de schuld. Hitler droomt van één groot en machtig Duits rijk, met een leidende rol voor zijn nationaalsocialistische partij.
28 augustus 1939 - mobilisatie
Nederland kondigt op 28 augustus 1939 de algemene mobilisatie af in reactie op de internationale dreiging. Het leger roept 280.000 Nederlandse soldaten op, die beginnen met het versterken van verdedigingslinies, zoals te zien op deze foto. De soldaten kruien bij Linie de Spees in Opheusden. Drie dagen later valt Duitsland Polen binnen, waarmee de Tweede Wereldoorlog officieel begint.
10 mei 1940 - invasie
Op 10 mei 1940 vallen Duitse troepen Nederland binnen. In de Betuwe zijn het de eerste dagen vooral de vliegtuigen die duidelijk maken dat het oorlog is. De piloten gebruiken de rivieren als oriëntatiepunt. De bevolking van de dorpen rond de Betuwestelling – het verlengde van de Grebbelinie – moet halsoverkop vertrekken. Als de Duitsers dreigen na Rotterdam ook Utrecht te bombarderen, capituleert Nederland op 15 mei 1940.
1940
Na de bezetting lijkt het leven in 1940 zijn normale gang te hernemen. Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart probeert de Nederlanders eerst voor zich te winnen, maar als dit mislukt, neemt de onderdrukking toe en groeit het verzet. De Duitsers verstevigen in 1941 hun greep op Nederland door alle politieke partijen behalve de NSB te verbieden. NSB-leider Anton Mussert, door de Duitsers gezien als leider van het Nederlandse volk, brengt in april 1944 een bezoek aan Tiel.
1941
Bij de gemeentegrens tussen Zoelen en Tiel staat een handgemaakt bord met “Joden ongewenscht”. Op 29 juni 1941 laten de Tielse broers Levie en Joop Bartels zich hier provocerend fotograferen met hun Amsterdamse vriend Eric Sanders. Later dat jaar verschijnen overal standaard verbodsborden met “Voor Joden verboden” bij openbare gelegenheden. Vanaf mei 1942 moeten Joodse inwoners verplicht de gele Davidster met het woord ‘Jood’ dragen – een van de laatste stappen voor de deportaties beginnen.
1942
In 1943-1944 krijgt het Nederlandse verzet steeds meer vorm. Johannes van Zanten leidt als commandant van de Betuwse Knokploeg de beroemde ‘Tilburgse zegeltjeskraak’ en helpt tientallen geallieerde soldaten ontsnappen. In 1944 wordt hij gefusilleerd, zijn vrouw Adriana blijft achter met vijf kleine kinderen in Kesteren. Op de foto zie je de herbegrafenis van Johannes van Zanten op de oude begraafplaats in Kesteren.
1943
Op 13 mei 1943 beveelt de bezetter dat iedereen z’n radio moet inleveren. De Duitsers willen zo voorkomen dat Nederlanders naar Radio Oranje luisteren. Radio’s zijn zeker niet het enige waar de bezetter haar oog op heeft laten vallen. Ook paarden, fietsen, auto’s en kerkklokken van Elst worden naar Duitsland vervoerd. Naarmate de oorlog langer duurt neemt de schaarste toe. Voedsel, bouwmaterialen, papier, metalen: aan alles ontstaat een tekort.
1944
Op 6 juni 1944, D-Day, landen de geallieerde troepen in Normandië. Via Radio Oranje bereikt dit nieuws ook de Betuwe. Een snelle opmars door Frankrijk en België volgt, waarmee de hoop groeit dat de oorlog nog voor Kerst van dat jaar voorbij zal zijn.
1944
Op Dolle Dinsdag, 5 september 1944, gaat het nieuws als een lopend vuurtje dat de geallieerden ieder moment Nederland zullen bevrijden. Veel Duitsers en collaborateurs rapen in paniek hun spullen bij elkaar en vertrekken richting het ‘veilige’ Duitsland. Ook deze vrouw in Culemborg staat op het punt te vluchten.
1944
Op 17 september begint de Operatie Market Garden: een poging van de geallieerden om door te stoten naar Duitsland en heel Nederland te bevrijden. Na ruim een week vechten blijkt de Duitse overmacht te groot en trekken ze zich terug richting Nijmegen. Het zuiden van Nederland is bevrijd, maar de rest van het land wacht een lange hongerwinter.
1944
In het najaaar van 1944 wordt Landgoed Schoonderlogt tussen Elst en Valburg het noordelijkste commandocentrum van de geallieerden in de Betuwe. Ze noemen het gebied tussen de rivieren ‘The Island’. Hier verblijven alleen militairen en zo’n duizend burgermannen voor het vee. De Betuwse mannen op de foto laten, in navolging van de geallieerden, hun snor staan.
1944
Een Duits rupsvoertuig en een kar met voorraden zijn vastgelopen in het water bij Ingen. Doordat de Duitsers op 2 december de Rijndijk bij Elden hebben opgeblazen, staat een groot deel van de Betuwe onderwater. Dit is onderdeel van het Plan Ooievaar om de geallieerde opmars te stuiten.
1945
Op 8 februari 1945 start Operatie Veritable. Vanuit Nederland proberen de geallieerden met een enorme troepenmacht de Duitsers uit het Reichswald te verdrijven. Hoewel de opmars door de aanhoudende regen traag verloopt, effenen de troepen het pad voor de verdere bevrijding.
1945
Alleen Heerewaarden en Dodewaard zijn al in april 1945 bevrijd, de andere plaatsen volgen na de Duitse capitulatie op 5 mei. De bevrijding wordt gevierd, maar met een dubbel gevoel vanwege de enorme verwoestingen in het gebied.